Gümrük eşyasının kıymetinin tespit edilmesi, gümrükleme aşamasının en önemli işlemidir. Uygulanacak gümrük vergisi, o malın kıymeti üzerinden hesaplanacağından, malın gerçek değerinin bulunması, son derece önemlidir. Çünkü, gümrük vergisinin gerçek değerinin tespiti, sadece devlet gelirinin artırılması açısından değil; aynı zamanda koruma ve teşvik gibi uygulamalarının etkisini göstermesi, ithalatta alınan diğer vergilerin doğru saptanması ve istatistiksel verilerin güvenilirliği açısından da büyük önem taşımaktadır.
Bu nedenle, ithal eşyanın “gümrük kıymeti”nin doğru tespit edilmesinde, hem Gümrük İdaresi’nin hem de ithalatçının büyük sorumluluğu bulunmaktadır ki aynı zamanda bu, her iki taraf arasında en çok ihtilaf yaşanan konuların başında gelmektedir. Eşya kıymetinin nasıl belirleneceği konusunda yaşanan bu uyuşmazlıklar, aslında, mevcut mevzuatın uygulama aşamasında oluşan yorum farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Geçmiş dönemlerde bu uyuşmazlıkların çözümü için, Danıştay daire başkan ve üyelerinin de katılımıyla, gümrük ve özel sektör temsilcilerinin bulunduğu bir çalıştay gerçekleştirilmiş olup önemli tedbirler alınmıştır.
Bu kadar önemli olan kıymet, nedir ve nasıl hesaplanmalıdır, o zaman? Hangi unsurları dahil edilmeli, hangileri dahil edilmese de olur? Gümrükçünün başucu kitabı Gümrük Kanunu ve “İkincil Mevzuat”ta geniş yer bulmuş bu konuyu, özetle anlatmamız gerekirse:
“Eşyanın gümrük kıymeti”, gümrük tarifesinin ve eşya ticaretine ilişkin belirli konularda getirilen tarife dışı düzenlemelerin uygulanması amacıyla, 4458 Sayılı Gümrük Kanunu’nun 23 – 31. maddeleri çerçevesinde belirlenen kıymettir.
“İthal eşyasının gümrük kıymeti” deyimi ise, ithal eşyası üzerinden advalorem sisteme göre (eşyaların fiziksel ölçülerine (kilo,litre,metrekare gibi) göre değil, değeri üzerinden ve belirli bir yüzdeye göre hesaplanan vergidir) gümrük vergisinin hesaplanmasına esas teşkil edecek eşya kıymetini belirtir. Gümrük vergisinin uygulamasında bazı durumlarda spesifik matrahlara da yer verilmekle birlikte ağırlıklı olarak ‘ advalorem ‘ esasa göre hesaplanmaktadır.
“Gümrük kıymeti”, aşağıda yer alan yöntemlerin sırasıyla uygulanması sonucunda tespit edilir:
1-Satış Bedeli Yöntemi
2-Aynı Eşyanın Satış Bedeli Yöntemi
3-Benzer Eşyanın Satış Bedeli Yöntemi
4-İndirgeme Yöntemi
5-Hesaplanmış Kıymet Yöntemi
6-Son Yöntem
Bu yöntemlerin kullanılmasındaki esas; ilk önce satış bedeli yönteminin kullanılması, bu yöntemin kullanılmasını engelleyen bir durumun varlığı halinde ise sırasıyla diğer yöntemlerin kullanılmasıdır.
“Eşyanın gümrük kıymeti”, bir önceki yönteme göre belirlenebildiği sürece izleyen yönteme geçilmez. Ancak beyan sahibinin yazılı talebinin gümrük idaresince uygun bulunması şartıyla, söz konusu yöntemlerden “indirgeme yöntemi” ile hesaplanmış kıymet yönteminin uygulama sırası değiştirilebilir.
SATIŞ BEDELİ YÖNTEMİ: İthal eşyanın kıymeti, eşyanın satış bedelidir. Satış bedeli ise, Türkiye’ye ihraç amacıyla yapılan satışta, Gümrük Kanunu uyarınca gerekli düzeltmelerin yapıldığı, fiilen ödenen veya ödenecek fiyattır. Fiilen ödenen veya ödenecek fiyat, ithal eşyası için alıcının, satıcıya veya satıcı yararına yaptığı veya yapması gereken ödemelerin toplamıdır. Bu fiyat, ithal eşyasının satış koşulu olarak, alıcının satıcıya veya satıcının bir yükümlülüğünü karşılamak üzere üçüncü bir kişiye yaptığı veya yapacağı tüm ödemeleri kapsar. Ödemeler, para transferi şeklinde olabileceği gibi, akreditif veya ciro edilebilir bir kıymetli evrak kullanılarak ya da doğrudan veya dolaylı olarak yapılabilir. Aşağıda belirttiğimiz ilaveler dışında, alıcının pazarlama dahil, kendi hesabına yaptığı faaliyetler; satıcı yararına veya satıcı ile yapılan bir anlaşma yoluyla da olsa, satıcıya yapılan dolaylı bir ödeme olarak değerlendirilmez. Bu tür işlemlere ilişkin giderler, ithal eşyasının gümrük kıymetinin tespiti sırasında fiilen ödenen veya ödenecek fiyata ilave edilmez.
1.İthal eşyasının fiilen ödenen veya ödenecek fiyatına aşağıdaki ilaveler yapılır:
a- Fiilen ödenen veya ödenecek fiyata dahil edilmemiş, ancak alıcı tarafından üstlenilen bölümü;
*Satın alma komisyonları dışındaki komisyonlar ve tellâliye; (Satın alma komisyonları ifadesinden; ithalatçının temsilcisine kıymeti belirlenecek eşyanın satın alınmasında yurtdışında verdiği temsil hizmeti karşılığında ödediği ücret anlaşılır.)
*Gümrük işlemleri sırasında söz konusu eşya ile tek eşya muamelesi gören kapların maliyeti;
*İşçilik ve malzeme giderleri dahil ambalaj bedeli;
b) İthal eşyasının üretiminde ve ihraç amacıyla satışında kullanılmak üzere, alıcı tarafından doğrudan veya dolaylı olarak, bedelsiz veya düşük bedelle sağlanan, fiilen ödenen veya ödenecek fiyata dahil edilmemiş olan aşağıda sayılan mal ve hizmetlerin kıymetinden verilecek uygun miktardaki pay;
*İthal eşyasına katılan malzeme, aksam, parça ve benzerleri;
*İthal eşyasının üretimi sırasında kullanılan araç, gereç, kalıp ve benzeri aletler;
*İthal eşyasının üretimi sırasında tüketilen maddeler;
*İthal eşyasının üretimi için gereken ve Türkiye dışında gerçekleştirilen mühendislik, geliştirme, sanat ve çizim çalışmaları, plan ve taslak hazırlama hizmetleri;
c) Kıymeti belirlenecek eşyanın satış koşulu gereği, alıcının doğrudan veya dolaylı olarak ödemesi gereken, fiilen ödenen veya ödenecek fiyata dahil edilmemiş olan royalti ve lisans ücretleri;
d) İthal eşyasının tekrar satışı veya diğer herhangi bir şekilde elden çıkartılması ya da kullanımı sonucu doğan hâsılanın, doğrudan veya dolaylı olarak satıcıya intikal eden kısmı;
e) ithal eşyası için Türkiye’deki giriş liman veya yerine kadar yapılan nakliye ve sigorta giderleri ile eşyanın giriş liman veya yerine kadar nakliyesi ile ilgili olarak yapılan yükleme ve elleçleme giderleri. Bu maddeye göre fiilen ödenen veya ödenecek fiyata yapılacak ilaveler için nesnel ve ölçülebilir veriler esas alınır.
“Gümrük kıymeti”nin belirlenmesinde, fiilen ödenen veya ödenecek fiyata, bu maddede öngörülenler dışında hiçbir ilave yapılamaz.
İthal eşyasının gümrük kıymetinin belirlenmesi sırasında; Türkiye’de çoğaltılması hakkı için yapılan ödemeler ile Türkiye’ye ihraç amacıyla satışında bir satış koşulu olmaması kaydıyla, dağıtım veya tekrar satış hakları için alıcının yaptığı ödemeler, fiilen ödenen veya ödenecek fiyata ilave edilmez.
2. İthal eşyasının fiilen ödenen veya ödenecek fiyatından ayırt edilebilmeleri koşuluyla aşağıdaki giderler gümrük kıymetine dahil edilmez:
a) Eşyanın, Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesi ile Türkiye’nin anlaşmalarla dahil olduğu gümrük birliği gümrük bölgelerine giriş yerine varışından sonra yapılan nakliye ve sigorta giderleri;
b) Sınai tesis, makina veya teçhizat gibi, ithal eşyası için ithalattan sonra yapılan inşa, kurma, montaj, bakım veya teknik yardıma ilişkin giderler;
c) İthal eşyasının satışıyla ilgili olarak bir finansman anlaşması uyarınca alıcı tarafından üstlenilen faiz giderleri;
d) İthal eşyasının Türkiye’de çoğaltılması hakkı için yapılan ödemeler;
e) Satın alma komisyonları;
f) Eşyanın ithali veya satışı nedeniyle Türkiye’de ödenecek ithalat vergileri.
**(c) bendinde belirtilen hallerde, finansmanın satıcı veya bir başka kişi tarafından sağlanmış olmasına bakılmaz. Ancak, finansman anlaşmasının yazılı olarak yapılmış olması ve gerektiğinde alıcının;
– Eşyanın, fiilen ödenen veya ödenecek fiyat olarak beyan edilen fiyattan satıldığını;
– Söz konusu faiz oranının, finansmanın sağlandığı ülkede o tarihte bu tür bir işlem için geçerli olan faiz oranı seviyesini aşmadığını,kanıtlaması şarttır.
Kıymetin belirlenmesinde satış bedeli yönteminin uygulanması ise aşağıdaki şartlara bağlıdır :
1.Eşyanın alıcısı tarafından elden çıkarılması veya kullanımı;
-Türkiye Cumhuriyeti Kanunları, Tüzükleri ve bunların yetkili kıldığı merciler tarafından konulmuş olan,
-Eşyanın tekrar satılabileceği coğrafi bölgeyi sınırlayan,
– Eşyanın kıymetini önemli bir ölçüde etkilemeyen,
Kısıtlamalar dışında hiçbir kısıtlamaya tabi olmamalıdır.
2.Satış veya fiyat, kıymeti belirlenmekte olan eşya bakımından kıymeti tespit edilemez bir koşul veya edim konusu olmamalıdır.
3.Eşyanın alıcı tarafından tekrar satışı veya diğer herhangi bir şekilde elden çıkarılması ya da kullanımı sonucu doğan hasılanın bir bölümünün doğrudan veya dolaylı olarak satıcıya intikal etmesi halinde, ithal eşyasının fiilen ödenen veya ödenecek fiyatına Gümrük Kanununun 27. maddesi hükümlerine göre ilave yapılabilmelidir.
4. Alıcı ve satıcı arasında bir ilişki bulunmamalı; ilişkinin varlığı durumunda ise, satış bedeli bu maddenin Gümrük Kanununun 24 (2) maddesi hükümlerine göre gümrük kıymeti olarak kabul edilebilir nitelikte olmalıdır.
Alıcı ile satıcı arasındaki ilişkinin varlığı ise yalnızca aşağıdaki durumlarda kabul edilir:
– Birbirlerinin memuru veya idarecileri olmaları,
– Birbirlerinin yasal ortakları olmaları,
– İşçi ve işveren ilişkisi içinde bulunmaları,
– Her iki firmanın oy hakkı veren hisse senedi veya sermaye paylarının en az %5’i doğrudan veya dolaylı olarak aynı kişilere ait veya bu kişilerin kontrolü altında veya elinde bulunması,
– Birinin diğerini dolaylı veya dolaysız olarak kontrol etmesi,
– Her ikisinin de doğrudan veya dolaylı olarak bir üçüncü kişi tarafından kontrol edilmesi,
– Her ikisinin birlikte, bir üçüncü kişiyi doğrudan veya dolaylı olarak kontrol etmesi,
– Aynı ailenin üyeleri olmaları. (aynı ailenin üyeleri deyimi; karı, koca, anne, baba, çocuk, erkek ve kız kardeş (öz ya da anne veya babadan biri öz), büyükbaba, büyükanne, torun, amca, dayı, hala, teyze, yeğen, üvey anne-baba, üvey çocuk ve üvey kardeşi ifade eder).
Tek acente, tek distribütör veya tek bayii olarak birbiri ile iş ilişkisi içinde bulunan kişilerin yukarıdaki kıstaslara uymaları durumunda, ilişki içinde oldukları kabul edilir.
AYNI EŞYANIN SATIŞ BEDELİ YÖNTEMİ: Satış bedeli yöntemine göre belirlenemeyen ithal eşyasının gümrük kıymeti Türkiye’ye ihraç amacıyla satılarak kıymeti belirlenecek eşya ile aynı veya yakın bir tarihte ihraç edilen aynı eşyanın satış bedelidir. Bu yönteme göre gümrük kıymeti belirlenirken, kıymeti belirlenecek eşya ile aynı ticari düzey ve yaklaşık aynı miktarda satılan aynı eşyanın satış bedeli kullanılır. Böyle bir satışın bulunmaması durumunda, farklı ticari düzey ve/veya farklı miktarlardaki aynı eşyanın satış bedeli, bu ticari düzey ve/veya miktar farkları göz önüne alınarak yapılacak düzeltmeden sonra kullanılır. Bu yöntemin uygulanması sırasında aynı eşyaya ilişkin birden fazla satış bedeli tespit edilirse, ithal eşyasının gümrük kıymetini belirlemek üzere bunlardan en düşük olanı kullanılır.
BENZER EŞYANIN SATIŞ BENDELİ YÖNTEMİ: İlk iki yönteme göre belirlenemeyen ithal eşyasının gümrük kıymeti Türkiye’ye ihraç amacıyla satılarak, kıymeti belirlenecek eşya ile aynı veya yakın bir tarihte ihraç edilen benzer eşyanın satış bedelidir. Bu yönteme göre gümrük kıymeti belirlenirken, kıymeti belirlenecek eşya ile aynı ticari düzey ve yaklaşık aynı miktarda satılan benzer eşyanın satış bedeli kullanılır. Böyle bir satışın bulunmaması durumunda, farklı ticari düzey ve/veya farklı miktarlardaki benzer eşyanın satış bedeli, bu ticari düzey ve/veya miktar farkları göz önüne alınarak yapılacak düzeltmeden sonra kullanılır. Bu yöntemin uygulanması sırasında benzer eşyaya ilişkin birden fazla satış bedeli tespit edilirse, ithal eşyasının gümrük kıymetini belirlemek üzere bunlardan en düşük olanı kullanılır.
İNDİRGEME YÖNTEMİ: Bu yöntemde, kıymeti belirlenecek eşya ya da aynı veya benzer eşya, Türkiye’de ithal edildiği hal ve durumda satılmışsa, bu yönteme göre ithal eşyasının gümrük kıymetinin belirlenmesinde, bu eşyanın ya da aynı veya benzer eşyanın ithalatçı tarafından yurt içinde müstakil kişilere aynı veya yakın bir tarihte yapılan en büyük miktardaki satışına ait birim fiyat esas alınır. Belirtilen bu birim fiyattan aşağıdaki indirimler yapılır:
- Türkiye’ye ithal edilen, ithal eşyası ile aynı sınıf veya cins eşyanın satışında mutat olarak ödenen veya ödenmesi kararlaştırılan komisyon veya kar ve genel giderler için yapılması mutat olan ilaveler. (Aynı sınıf veya cins eşya deyimi; belli bir sanayi sektöründe üretilen bir grup veya bir dizi eşya kapsamına giren eşyayı ifade eder (Bu ifade aynı veya benzer eşyayı da kapsar.).
- Türkiye sınırları içinde gerçekleşen mutat nakliye ve sigorta giderleri ile bunlarla ilgili diğer giderler.
- Eşyanın ithali veya satışı nedeniyle Türkiye’de ödenecek gümrük vergileri ile diğer dahili vergiler.
Kıymeti belirlenecek eşya ya da aynı veya benzer eşyanın, ithal tarihinde veya yakın bir tarihte satışı yoksa, bu eşyanın ithal tarihinden itibaren doksan gün içinde ithal edildiği hal ve durumda yapılan ilk satışına ait birim fiyat esas alınır. İthal edildiği hal ve durumda satılan kıymeti belirlenecek eşya ya da aynı veya benzer eşya yoksa; ithalatçının talebi üzerine ithal edildikten sonra işlenen veya değişikliğe tabi tutulan kıymeti belirlenecek eşyanın, müstakil kişilere en büyük miktardaki satışına ait birim fiyat gümrük kıymetine esas alınır. Bu birim fiyatından eşyanın işlenmesi veya değişikliğe tabi tutulmasından doğan ilave kıymetin düşülmesi ve yukarıda belirtilen indirimlerin yapılması gerekir.
HESAPLANMIŞ KIYMET YÖNTEMİ: Bu yönteme göre ithal eşyasının gümrük kıymeti, hesaplanmış kıymet esas alınarak belirlenir. Bu yöntemde kıymet aşağıdaki unsurların toplamından oluşur:
- İthal eşyasının üretiminde kullanılan malzeme ve yapılan imalat veya diğer imal işlemlerinin bedel veya kıymetleri,
- Türkiye’ye ihraç edilmek üzere ihraç ülkesindeki üreticiler tarafından üretilen, kıymeti belirlenecek eşya ile aynı sınıf veya cins eşyanın satışında mutat olan kar ve genel giderlere eşit bir tutar,
- İthal eşyasının giriş liman ve mahalline kadar nakliyesi ile ilgili olarak yapılan yükleme, boşaltma, elleçleme giderleri ile nakliye ve sigorta giderleri.
SON YÖNTEM: İlk beş yönteme göre belirlenemeyen ithal eşyasının gümrük kıymeti;
- Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasının VII. Maddesinin Uygulanmasına İlişkin Anlaşmanın,
- Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasının VII. Maddesinin,
- Gümrük Kanunu ve Gümrük Yönetmeliğinin Eşyanın Gümrük Kıymeti ile ilgili bölüm hükümlerinin, esaslarına ve genel hükümlerine uygun yöntemlerle ve Türkiye’de mevcut hükümler esas alınarak belirlenir.
Bu yönteme göre gümrük kıymetinin belirlenmesinde aşağıdaki hususlar esas alınmaz:
a) Türkiye’de üretilen eşyanın Türkiye içindeki satış fiyatı,
b) Gümrük idaresinin iki alternatif kıymetten yüksek olanını kabul etmesini öngören bir sistem,
c) Eşyanın ihraç ülkesindeki iç piyasa fiyatı,
d) Aynı veya benzer eşyanın hesaplanmış kıymet yöntemi hükümlerine göre belirlenen kıymeti dışındaki maliyet bedeli,
e) Türkiye’den başka bir ülkeye ihraç edilmek üzere satılmış eşyanın fiyatı,
f) Asgari gümrük kıymetleri,
g) Keyfi veya fiktif kıymetler.
Genel anlamda “eşyaların kıymeti” yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda belirlenirken özellik arz eden bir ürün olan ;
Bilgisayarlarda kullanılmak üzere ithal edilen veri ya da komutlar yüklü bilgi taşıyıcılarının “gümrük kıymeti”nin belirlenmesinde, sadece taşıyıcı ortamın kendisinin maliyeti veya kıymeti esas alınır. Bu nedenle, taşıyıcı ortamın maliyet veya kıymetinden ayırt edilebilmesi koşuluyla, “gümrük kıymeti”, veri veya komutların maliyet veya kıymetini içermez.
Burada geçen,
– “Taşıyıcı ortam” deyimi; entegre devreler, yarı iletkenler ve bu tür devre veya cihazlarla bütünlük oluşturan benzeri araç ve aletleri,
– “Veri veya komutlar” deyimi; ses, sinematografik veya video kayıtlarını, kapsamaz.
“Gümrükte kıymet”; sadece ithalatta değil, aynı zamanda ihracat işlemlerinde de önem arz etmektedir; mevzuat hükümlerine uyulmadığı durumlarda, yaptırımları ciddi boyutlara ulaşmaktadır. Şöyle ki :
İthalatta;
Kıymeti üzerinden gümrük vergisine tabi eşyanın beyan edilen kıymeti, muayene ve denetleme sonucunda, Gümrük Kanunu’nun 23 – 31. maddelerinde yer alan hükümler çerçevesinde belirlenen kıymete göre noksan bulunduğu takdirde, bu noksanlığa ait gümrük vergisinden başka, bu vergi farkının 3 katı para cezası alınır. Satış birimine göre miktar itibarıyla %5’i geçmeyen bir fark ile maddi hesap hatasından doğan noksan kıymet beyanlarında, bu farklara ait ithalat vergilerinden başka, vergi farkının yarısı tutarında para cezası alınır ve her durumda, 5601 Sayılı Kaçakçılık Kanunu hükümleri saklıdır.
İhracatta;
İhracata konu “eşya kıymeti”, yararlanılacak devlet yardımlarında bir matrah olarak kabul edilebilmektedir. İhraç eşyasının beyan edilen kıymetinin kabul edilemeyecek ölçüde yüksek veya düşük olması ve ciddi şüphelerin bulunması durumunda; her ne kadar ihracata engel olunulmasa da kıymet araştırılmasına gidiliyor. Kıymet araştırması talebi ile ilgili olarak yapılan sonraki kontrol sonucunda, ihraç eşyasının beyan edilen gümrük kıymetinin, ihracatçının mali kayıtlarına uygun olmadığı yönünde tespit yapılması halinde; ilgili yerlere bilgi verilmekle birlikte, konunun; Gümrük Kanunu, Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu, Türk Parasını Koruma Kanunu, Katma Değer Vergisi Kanunu, Mali Kanunlar ve Ceza Kanunu açısından değerlendirilmesi mümkün olup bu değerlendirme, mükellefleri fazlasıyla zor durumda bırakabilmektedir.
Haldan YAZICI
Gümrük Müşaviri